(2).પોસ્ટઑફિસ (નલિકા)
ગૌરીશંકર ગોવર્ધનરામ જોશી ‘ધૂમકેતુ’ [જન્મ : 12 – 12 – 1892, મૃત્યુ : 11 – 03 – 1965]
પાઠ-પરિચય
ધૂમકેતુરચિત ‘પોસ્ટઑફિસ' નવલિકા ગુજરાતી સાહિત્યની વિશિષ્ટ કૃતિ છે. આ નવલિકાનું મુખ્ય પાત્ર કૉચમૅન અલી ડોસો પોતાની યુવાવસ્થામાં શિકારી હતો. એ શિકાર કરવામાં પારંગત હતો; પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થામાં પ્રવેશ્યા પછી તેના જીવનનો રાહ બદલાઈ જાય છે. દૂર દૂર સાસરે રહેતી દીકરી મરિયમની યાદ તેને સતાવતી હતી. તે દીકરીનો પત્ર લેવા રોજ વહેલી સવારે પોસ્ટઑફિસે પહોંચી જતો, પણ પત્ર ન આવતાં તે નિરાશ થઈ જતો. પોસ્ટઑફિસના કર્મચારીઓમાં તે ઉપહાસનું પાત્ર બની ગયો હતો. તેમ છતાં તેનો આ ક્રમ ઘણા દિવસો સુધી ચાલ્યો. અચાનક પોસ્ટમાસ્તરના જીવનમાં પણ આવી જ ઘટના બની ત્યારે એમને અલી ડોસાની વેદના સમજાઈ. એ અરસામાં મરિયમનો કાગળ આવ્યો, પણ અલી ડોસો આ કાગળ વાંચવા આ દુનિયામાં ન રહ્યો. અલીના કહ્યા પ્રમાણે પોસ્ટઑફિસનો કર્મચારી લક્ષ્મીદાસ અને પોસ્ટમાસ્તર બંને મળીને એની કબર પર કાગળ મૂકી આવ્યા.
આ નવલિકામાં પુત્રીની યાદમાં તડપતા અલી ડોસાની વેદના હૃદયસ્પર્શી છે; પરંતુ એથી વિશેષ લેખકે માનવીઓની લાગણીશૂન્યતા અને અન્યની ઉપહાસ કરવાની વૃત્તિ વધારે અસરકારક રીતે રજૂ કરી છે.
શબ્દાર્થ
[પૃષ્ઠ 3] યાદગીરી – સંભારણું. પવનના સુસવાટા – વીંધાતા કે ફૂંકાતા પવનનો અવાજ. લપેટવું – ઢાંકવું. સ્વાધીન અવસ્થા – પોતાને નિયમમાં રાખનારી સ્થિતિ, (અહીં) પોતાનાં કામ જાતે કરે એવી સ્થિતિ. પગરખાં – જોડા. છેટેથી – દૂરથી. અકાળે – અયોગ્ય સમયે. ઘોરવું – સૂવું, ઊંઘવું. ગાઢ – ઘેરી. કાતિલ – ઘાતક. હથિયાર – શસ્ત્ર. કાબૂ – (અહીં) કબજો, અંકુશ. સર્વત્ર – ચારે બાજુ. ડાંગ – લાંબી અને મજબૂત લાકડી. ટેકો – આધાર, સમર્થન. હાર – હરોળ, કતાર. શીમણી – કાળી, શામળી, (અહીં) અંધારી. સોંસરવો – આરપાર. મીઠું – પ્રસન્ન, મધુર. ઢબ – રીત. રોનકદાર – ભપકાદાર, સુશોભિત. ઉજાશ – અજવાળું, પ્રકાશ. દાતાર – દાન આપનાર, દાતા. જરીપુરાણું – જર્જરિત. પડથાર – પડથાળ, (વિસામા માટેની) ઓટલી. ગુસપુસ – છાની છાની વાત.
[પૃષ્ઠ 4] સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ (અં.) – નિરીક્ષણ કરનાર મુખ્ય અધિકારી. ઉષ્મા – હૂંફ, ગરમી. કમિશનર – જિલ્લા, પ્રાંત કે સરકારી ખાતાના સર્વોચ્ચ અધિકારીએ નીમેલ મુખત્યાર. લાઇબ્રેરિયન (અં.) – ગ્રંથપાલ. મશ્કરીભર્યો – મજાકિયો, ટીખળી. કૉચમૅન – કૉચ (ગાડી) હાંકનારો. કીધો નાં – કહ્યો ને. નિષ્ઠુર – નિર્દય, કઠોર. કારકુન – ઑફિસનો કર્મચારી, ગુમાસ્તો. શિકારી – પારધી. તેતર – એક પંખી. તીક્ષ્ણ – ધારદાર. ખોમાં – (અહીં) બખોલમાં. કાસડા, રાંપડા – (અહીં) એક પ્રકારનું ઘાસ. ચોંટવું – (અહીં) સ્થિર થવું. જીવનસંધ્યા – ઘડપણ, વૃદ્ધાવસ્થા. નિભાવવું – (અહીં) વિતાવવું. રસ – (અહીં) શોખ. એકલતા – એકલવાયાપણું. દહાડો – દિવસ. સ્નેહ – હેત. વિરહ – વિયોગ. બજે – કલાકે. રસહીન – નીરસ. અખૂટ – ખૂટે નહિ તેટલું. ધૈર્ય – ધીરજ. ઠાલે હાથે – ખાલી હાથે, (અહીં) નિરાશ થઈને. પટાવાળો – ચપરાસી, પ્યૂન. ઘણું કરીને – મોટે ભાગે. કારભારી – કારભાર કરનારો, વ્યવસ્થાપક. ખાનગી – અંગત.
દિલગીરીભર્યો – દુઃખી, ગમગીન. ગોલ્ડસ્મિથ – એક અંગ્રેજી લેખક. વિલેજ સ્કૂલમાસ્ટર – અંગ્રેજી લેખક ગોલ્ડસ્મિથની એક કૃતિ.
[પૃષ્ઠ 5] સહસ્રનામાવલિ – હજાર નામોની યાદી. પઢી જવું – વાંચી જવું. ચમત્કાર – આશ્ચર્ય, કરામત. સૈકો –સો વર્ષનો સમય. ગામડિયો – ગામડાનો રહેવાસી, અસંસ્કારી. નવરું બેસવું – ફુરસદ હોવી. થાનક – સ્થાન, (અહીં) દેવસ્થાન . લપાટ – તમાચો, લાફો. રોયા કરવું – રડ્યા કરવું. ગાંડાનું પુરાણ – ગાંડાની વાતો. છેડવું – (અહીં) શરૂ કરવું. સહાનુભૂતિ – સમભાવ, દિલસોજી. કૌતુકબુદ્ધિ – કુતૂહલ જાગ્રત કરે એવી બુદ્ધિ. ઝીલવું – પકડી લેવું, (અહીં) સ્વીકારવું. અસંબદ્ધ –અર્થશૂન્ય, અનુચિત. ગાળી હોય — વિતાવી હોય, પસાર કરી હોય. બે પૈસા જેટલી કિંમતનું – તદ્દન ક્ષુલ્લક, મામૂલી.
[પૃષ્ઠ 6] છાલક – છોળ, (અહીં) ધારા. દાબડી – નાની ડબ્બી. ગીની (ગિની) – સોનાનો એક (બ્રિટિશ) સિક્કો. ભડકવું – ગુસ્સે થવું, ઉત્તેજિત થવું, ઉશ્કેરાવું. આશ્ચર્યમાં – નવાઈ પામીને. ઘેન – નશો, કેફ, સુસ્તી. અફસોસ – રંજ, દિલગીરી, (અહીં) ચિંતા. દેશાવર – પરદેશ. થોક – થપ્પો કે થપ્પી. ઝપાટાબંધ – વેગથી, એકદમ ઝડપથી. માનવસ્વભાવ – (અહીં) માનવતા. સાંભર્યું – યાદ આવ્યું. શંકા – વહેમ, સંશય. ઊછળવું – હરખાવું.
[પૃષ્ઠ 7] પિછાનવું – ઓળખવું. કરડાઈ – કરડાકી, કડકાઈ, સખતાઈ. ભલમનસાઈ – ભલાઈ, સજ્જનતા. લક્ષ – ધ્યાન. વાળવું – (અહીં) આપવું. કે દી – ક્યારે. દિગ્મૂઢ – ચતિ, છક. તરી રહેવું – (અહીં) દેખાવું. ખડાં થવાં – (અહીં) દેખાવાં. ભ્રમ – । – વહેમ, શંકા. રોજનીશી – દરરોજના કામની નોંધપોથી, (અહીં) રોજનો ક્રમ. ધડકવું –ધક્ ક્ થવું. એકીનજરે – ધારીને. ઠેઠ – છેવટ સુધીનું, (અહીં) દૂર. ડંખવું – દુઃખની લાગણી થવી. પશ્ચાત્તાપ – પરિતાપ, પસ્તાવો. ત્રિવિધ –ત્રણ પ્રકારના.
2. પોસ્ટઑફિસ
રૂઢિપ્રયોગ
[પૃષ્ઠ 4] ઉષ્મા આપવી – હૂંફ આપવી. જીવનસંધ્યા પહોંચતી લાગવી – વૃદ્ધાવસ્થામાં આવવું. થનથનાટ કરવો – તત્પરતા – આતુરતા દર્શાવવી.
[પૃષ્ઠ 5] હાથ આગળ ધરવો – હાથ લંબાવવો. ગાંડાપુરાણ નીકળવું – ગાંડાઓની વાતો નીકળવી. ગાંડાંઘેલાં જોડી કાઢવાં – મૂર્ખામીભરી વાતો ઉપજાવી કાઢવી. સવાલ ઝીલી ન શકવું – સવાલ સાંભળી શકવાની સ્થિતિમાં ન હોવું. ખાઈ ન જવું – (અહીં) ફેંકી ન દેવું.
[પૃષ્ઠ 6) અનાથના આંસુની છાલક હોવી – અનાથ પ્રત્યે સહાનુભૂતિ જાગવી. ખબર કાઢવી – માહિતી મેળવવી. લાગણીથી ઊછળી રહેવું – અત્યંત લાગણી થવી.
[પૃષ્ઠ 7] ભલમનસાઈની પીંછી ફરવી – સજ્જનતાનો અંશ દેખાવો. દષ્ટિ ચાલી જવી – (અહીં) વિચાર દૂર થવો,
અઘરા વાક્યનું સ્પષ્ટીકરણ
પોણી જિંદગી શિકારમાં ગાળી હોય એને શી ખબર કે મરિયમનું નામ એના પિતા સિવાય બીજાને મન બે પૈસા જેટલી કિંમતનું છે?
[પૃષ્ઠ 5]
અલીની એકની એક દીકરી મરિયમ પરણીને સાસરે ગઈ ત્યારથી અલીનું જીવન એકલવાયું થઈ ગયું હતું. તે દિવસથી એણે શિકાર કરવાનું છોડી દીધું. તે હંમેશાં દુર પંજાબમાં પરણાવેલી મરિયમના પત્રની રાહ જોતો, પણ પોસ્ટઑફિસના કર્મચારીઓને એ પિતાની લાગણીની કિંમત સમજાતી નહોતી. એમને માટે એ પત્રની કિંમત બે પૈસાના ખરીદેલા કાગળથી વિશેષ નહોતી.
પ્રશ્નોત્તર*
પ્રશ્ન 1. નીચેના પ્રશ્નોના સવિસ્તર (આશરે 100 શબ્દોમાં) ઉત્તર લખો :
(1 ) ‘પોસ્ટઑફિસ’ વાર્તામાં રજૂ થયેલ રાત્રિનું વર્ણન કરો. ઉત્તર : ‘પોસ્ટઑફિસ' વાર્તાની શરૂઆતમાં જ પાછલી રાતનું આબેહૂબ વર્ણન છે. ભૂરા આકાશમાં નાનામોટા તારાઓ ટમટમી રહ્યા છે. શીતળ પવનના સુસવાટાથી બચવા અલી ડોસાએ પોતાના ફાટેલા ઝભ્ભાથી શરીરને લપેટી લીધું છે. કેટલાંક ઘરોમાંથી ઘંટીના મધુર અવાજ સંભળાય છે. એ સાથે સ્ત્રીઓના ઝીણા અવાજ પણ સંભળાઈ રહ્યા છે. એકાદ કૂતરાનો અવાજ, વહેલા ઊઠી ગયેલા લોકોનાં પગરખાંનો દૂરથી સંભળાતો અવાજ, અકાળે જાગી ગયેલા પક્ષીના અવાજો સિવાય આખું શહેર સાવ શાંત હતું. લોકો મીઠી નિદ્રા માણી રહ્યા હતા. શિયાળાની રાત વધુ ગાઢ બનતી જતી હતી. મનુષ્યના સ્વભાવ જેવી શિયાળાની ઠંડી કાતિલ હથિયારની જેમ પોતાનું સામ્રાજ્ય ચારે બાજુ ફેલાવી રહી હતી. રાત્રિ વધારે ‘શીમણી’ બનતી હતી. પવન સોંસરવો નીકળી જતો હતો. શુક્રના તારાનું મીઠું તેજ, બરફ પડે તેમ પૃથ્વી ઉપર ઠંડીના કટકા જેવું પડતું હતું.
( 2 ) ‘‘પોસ્ટઑફિસ અલી ડોસા માટે ધર્મક્ષેત્ર – તીર્થસ્થાન -બન્યું.’ આ વિધાન સમજાવો.
ઉત્તર : અલી ડોસો વૃદ્ધ થતાં તેને દૂર સાસરે રહેતી એકની એક દીકરી મરિયમની યાદ સતાવતી હતી. ડોસો દીકરીના વિરહમાં ઝૂરી રહ્યો હતો. તે દીકરીના પત્રની રાહમાં દિવસો વિતાવતો હતો. તે જાણતો હતો કે પત્ર આવશે તો પોસ્ટઑફિસમાં જ હશે. આથી તે દરરોજ વહેલી સવારે શહેરની પોસ્ટઑફિસે પહોંચી જતો. જેમ કોઈ ભાવિક ભક્ત પરમાત્માનાં દર્શન માટે પવિત્ર ધર્મક્ષેત્ર – તીર્થસ્થાનમાં
શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસથી જાય એમ અલી ડોસો પણ દીકરીના પત્રની આશામાં શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસથી પોસ્ટઑફિસે જતો. આમ, પોસ્ટઑફિસ અલી ડોસા માટે ધર્મક્ષેત્ર – તીર્થસ્થાન બની ગયું હતું.
(૩ ) અલી ડોસાનું પાત્રાલેખન કરો.
ઉત્તર : અલી કૉચમૅન એની યુવાનીમાં કુશળ શિકારી હતો. તેનું નિશાન અચૂક હતું. એક પણ પક્ષી તેની બાજ નજરમાંથી છટકી શકતું નહિ; પરંતુ વૃદ્ધાવસ્થાએ પહોંચતાં તેનામાં ગજબનું પરિવર્તન આવ્યું હતું. તે શિકારી મટી એક સંવેદનશીલ, વત્સલ માનવ બની ગયો.
વૃદ્ધાવસ્થામાં તેને દૂર સાસરે રહેતી તેની એકની એક દીકરી મરિયમની યાદ આવતી હતી. તે પુત્રીના વિરહમાં તડપતો હતો. દીકરીના પત્રની રાહ જોતાં અલી માટે પોસ્ટઑફિસ જાણે તીર્થસ્થાન બની ગયું હતું. તે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસથી રોજ વહેલી સવારે પોસ્ટઑફિસે પહોંચી જતો અને સાંજ પડ્યે નિરાશ થઈને પાછો વળતો. આથી તે પોસ્ટઑફિસના કર્મચારીઓ માટે ઉપહાસનું પાત્ર બની ગયો હતો. કર્મચારીઓ તેને ગાંડો ગણતા હતા.
પોતે હવે લાંબું નહિ જીવે એમ લાગતાં અલી ડોસાએ પોતાની દાબડીમાંથી પાંચ ગીની કાઢી. તેણે લક્ષ્મીદાસ નામના કર્મચારીને વિનંતી કરી, ‘‘આ ગીની મને કામની નથી. અલ્લાની સાક્ષીએ તમને આપું છું. મારી મરિયમનો પત્ર આવે તો મારી ક્બર પર પહોંચાડજો.’’ પોતાની પુત્રી પ્રત્યેનું અલીનું વાત્સલ્ય આ સિવાય બીજું શું કરી શકે?
આ વાર્તામાં અલીના જીવનનાં બે હૃદયસ્પર્શી પાસાં રજૂ થયાં છે : (1) યુવાનીમાં શિકાર કરવાનો આનંદ લૂંટતો અલી અને (2) વૃદ્ધાવસ્થામાં દીકરીના વિરહમાં તડપતા એક વત્સલ પિતા.
( 4 ) 'પોસ્ટઑફિસના'વાર્તાનો અંત તમારા શબ્દોમાં લખો. ઉત્તર : વૃદ્ધાવસ્થામાં અલી ડોસો પોતાની એકની એક દીકરી મરિયમના વિરહમાં, તેના પત્રની પ્રતીક્ષામાં ઝૂરી રહ્યો છે. તેને આશા હતી કે દીકરીનો પત્ર જરૂર આવશે, પણ એની આશા નિષ્ફળ નીવર્ડ છે. અલી ડોસાને લાગ્યું કે હવે તે લાંબું નહિ જીવે. આથી તેણે પોસ્ટઑફિસના એક કર્મચારી લક્ષ્મીદાસને બોલાવ્યો. અહી ડોસાને પોતાની પાસે રાખી મૂકેલી પાંચ ગીની અલ્લાની સાક્ષીએ એ કર્મચારીને આપી અને વિનંતી કરી, ‘આ ગીનીની મારે હવે જરૂર નથી. તમને કામમાં આવશે, પણ મરિયમનો પત્ર આવે તો મારી કબર પર મૂકજો.''
એ વાતને ત્રણેક મહિના વીતી ગયા પછી એક દિવસે તેની દીકરી મરિયમનો પત્ર આવ્યો. એ અરસામાં પોસ્ટમાસ્તર પૌતાની દીકરીના સમાચાર ન મળતાં ચિંતાતુર હતા. એમની દશા પણ અલી ડોસા જેવી હતી. એવામાં કર્મચારીએ તેમને અલી ડોસા મરી ગયાના સમાચાર આપ્યા. પોતે અલી ડોસાની વેદના ન સમજી શક્યા એનું એમને દુઃખ હતું. એ સાંજે કર્મચારી લક્ષ્મીદાસ અને પોસ્ટમાસ્તર બંને જણા અલી ડોસાની કબર પર જઈને અલીની દીકરી મરિયમનો પત્ર મૂકી આવ્યા.
આમ, દીકરીના પત્રને ઝંખતા વત્સલ પિતાની વેદના-વ્યથાથી વાતિનો અંત આવે છે.
પ્રશ્ન 2. નીચેના પ્રશ્નોના ત્રણ-ચાર વાક્યોમાં ઉત્તર લખો : * ( 1 ) અલી ડોસો હોશિયાર શિકારી હતો તેમ શા પરથી કહી શકાય?
ઉત્તર : અલી ડોસો એની યુવાનીમાં ધૂળની સાથે ધૂળ બની જાય તેવા કાબરચીતરા તેતરને જોતો કે તરત જ તેતર તેના હાથમાં આવી પડતું! અલીની ઇટલીના ગરુડ જેવી તીક્ષ્ણ નજર સસલાના કાન ૫૨ ચોંટતી અને બીજી જ પળે સસલું બચી શકતું નહિ. તેનું નિશાન હંમેશાં અચૂક રહેતું. આ પરથી કહી શકાય કે અલી ડોસો હોશિયાર શિકારી હતો.
( 2 ) અલી સસલાનો શિકાર કેવી રીતે કરતો?
ઉત્તર : અલીની તીક્ષ્ણ નજર સસલાની બખોલમાં જઈ પહોંચતી. સસલું અલીને જોઈ આસપાસના સૂકા, પીળા ‘કાસડા’ કે ‘રાંપડા’ના ઘાસમાં સ્થિર કાન કરીને સંતાઈ જતું, પણ અલીની નજર ઇટલીના ગરુડ જેવી હતી. એની નજર તરત જ સસલાના કાન પર ચોંટતી અને બીજી જ ક્ષણે સસલું અલીના હાથમાં!
(૩) અલી ડોસાની દીકરી વિશે જણાવો.
ઉત્તર : અલી ડોસાને એક જ દીકરી હતી. તેનું નામ મરિયમ હતું. મરિયમને દૂર પંજાબમાં પરણાવી હતી. તે તેના સાસરે રહેતી હતી. તેનો પતિ લશ્કરમાં નોકરી કરતો હતો.
( 4 ) ‘સ્નેહ અને વિરહ' શબ્દો અલી ડોસાને ક્યારે સમજાય છે?
ઉત્તર : જે દિવસે અલી ડોસાની દીકરી મરિયમ સાસરે ગઈ તે દિવસથી અલી ડોસાને જિંદગીમાં એકલતા લાગવા માંડી. તે દિવસથી અલી શિકાર કરવાનું ભૂલી ગયો અને સ્થિર નજરે અનાજનાં ભરચક લીલાં ખેતર સામે જોઈ રહેતો! એ સમયે ‘સ્નેહ અને વિરહ’ શબ્દો લી ડોસાને સમજાય છે. એને જિંદગીમાં પહેલી વાર સમજાયું કે કુદરતમાં સ્નેહની સૃષ્ટિ અને વિરહનાં આંસુ પણ છે!
( 5 ) પોસ્ટઓફિસના કર્મચારીઓ અલી ડોસાની હાંસી ઉડાવતા?
ઉત્તર : મરિયમના કાગળની રાહ જોતા અલી સવારે પોસ્ટઆફિસે પહોંચી જવાનો રોજનો ક્રમ બની ગયો હતો. પરંતુ કાગળ આવતો નહિ, છતાં નિરાશા ખંખેરીને તે બીજે દિવસે હાજર થઈ જતો. આ જોઈને કર્મચારીઓ તેને પાગલ ગણી તેની હાંસી ઉડાવતા ક્યારેક મશ્કરીમાં અલી ડોસાનું નામ બોલીને પણ તેને કાગળ માટે ટટળાવતા. આ રીતે અલી ડોસાની હાંસી ઉડાવામાં તેમને મજા આવતી.
( 6 ) “નામ નોંધી રાખોને, ભાઈ!' આ વિધાનનું તાત્પર્ય સમજાવો.
ઉત્તર : પ્રસ્તુત વાક્ય પોસ્ટ માસ્તર અને અલી વચ્ચેના સંવાદનું છે. વારંવાર પત્ર માટે ધક્કા ખાતા વત્સલ પિતાના હૃદયની મજાક ઉડાવતાં પોસ્ટ મારતર કહે છે : “અહીં કાંઈ તમારી મરિયમનું નામ નોંધી રાખ્યું છે?’’ – ત્યારે અલી ‘નામ નોંધી રાખવા' કહે છે. ઉપહાસને ન સમજી શકતા ભોળા એવા વત્સલ પિતાના ઉત્કટ ભાવ આ વિધાન દ્વારા વ્યક્ત થયા છે.
(7) પોસ્ટઑફિસ તરફ એક નજર કરીને ત્યાંથી નીકળ્યા ત્યારે અલી ડીસાના મનોભાવી કેવા હતા?
ઉત્તર : પોસ્ટઑફિસ તરફ એક નજર કરીને ત્યાંથી નીકળ્યા ત્યારે અલી ડોસાની આંખમાં અનાથનાં આંસુની છાલક હતી. અશ્રદ્ધા નહોતી, પણ તેની ધીરજનો અંત આવ્યો હતો. એક લાચાર પિતાની મનોદશા હતી.
( 8 ) અલી ડોસાએ લક્ષ્મીદાસને કઈ ભલામણ કરી હતી? શા માટે?
ઉત્તર : અલી ડોસાએ લક્ષ્મીદાસને ભલામણ કરી હતી કે તેની દીકરી મરિયમનો કાગળ આવે તો પોતાની કબર પર પહોંચાડવો; કારણ કે અલી ડોસાને હવે તેનું મૃત્યુ નજીક લાગતું હતું અને હજી સુધી તેની એકની એક દીકરી મરિયમનો પત્ર આવ્યો નહોતો.
( 9 ) અલી ડોસા પર આવેલા પત્રનો પોસ્ટમાસ્તરે શા માટે ઘા કરી દીધો?
ઉત્તર ઃ દૂર દેશાવરમાં રહેતી પોસ્ટમાસ્તરની દીકરી માંદી હતી અને તેના સમાચારની રાહ જોતાં પોસ્ટમાસ્તર ચિંતાતુર હતા. એવામાં એમની પાસે પડેલા ટપાલના થોકમાંથી તરત તેમણે પોતાનું છે એમ સમજીને એક કવર ઊંચક્યું, પણ એ કવર ઉપર અલી ડોસાનું સરનામું જોયું એટલે પોસ્ટમાસ્તરે વીજળીનો આંચકો લાગ્યો હોય તેમ અલી ડોસા પર આવેલા પત્રનો ઘા કરી દીધો,
પ્રશ્ન 3, નીચેના પ્રશ્નોના એક વાક્યમાં ઉત્તર લખો :
( 1 ) વૃદ્ધ ડોસો પોસ્ટઑફિસના મકાનની કમાન જોઈ કોની જેમ આનંદ પામ્યો?
ડોસાનો વહેલી
શી રીતે
ઉત્તર ઃ કોઈ ભાવિક મનુષ્ય દાતારનું શિખર જોઈ જેમ શ્રદ્ધાથી આનંદ પામે તેમ વૃદ્ધ ડોસો પોસ્ટઑફિસના મકાનની કમાન જોઈ આનંદ પામ્યો.
( 2 ) મકાનની કમાન પર કેવા પાટિયામાં કયા નવા અક્ષર લખ્યા હતા?
ઉત્તર : મકાનની કમાન પર એક જરીપુરાણા પાટિયામાં ‘પોસ્ટઑફિસ’ એવા નવા અક્ષર લખેલા હતાં.
* ( 3 ) અલી ડોસાને એ જગ્યાએ બેસવાનો કેટલો અભ્યાસ હતો? ઉત્તર : અલી ડોસાને એ જગ્યાએ બેસવાનો પાંચ વર્ષનો અભ્યાસ હતો.
( 4 ) અલીને એની જિંદગીમાં પહેલી વખત શું સમજાયું?
ઉત્તર : અલીને એની જિંદગીમાં પહેલી વખતે સમજાયું કે કુદરતમાં સ્નેહની સૃષ્ટિ અને વિરહનાં આંસુ છે!
( 5 ) મરિયમ સાસરે ગઈ તેની અલી પર શી અસર થઈ? ઉત્તર : મરિયમ સાસરે ગઈ તે દિવસથી અલીને તેની જિંદગીમાં એક્લતા વર્તાવા લાગી.
* ( 6 ) અલી ડોસો રોજ શા માટે પોસ્ટઑફિસ જતો હતો? ઉત્તર : દૂર રહેતી તેની દીકરી મરિયમનો કાગળ એક દિવસ આવશે એ શ્રદ્ધા ને આશાથી અલી ડોસો રોજ પોસ્ટઑફિસ જતો હતો.
(7 ) અલી ડોસા માટે પોસ્ટઑફિસ શું બન્યું?
ઉત્તર : જગતમાં સૌથી રસહીન મકાન – પોસ્ટઑફિસ અલી ડોસા માટે ધર્મક્ષેત્ર – તીર્થસ્થાન બન્યું.
(8) લેખક વીસમી સદીમાં પટાવાળાને કોના ખાનગી કારભારી જેવા ગણે છે?
ઉત્તર : લેખક વીસમી સદીમાં પટાવાળાને અધિકારીઓની સ્ત્રીઓના ખાનગી કારભારી જેવા ગણે છે.
(9) પોસ્ટઑફિસમાં કોનો ઇતિહાસ વંચાતો?
ઉત્તર : પોસ્ટઑફિસમાં આખા શહેરના દરેક ઑફિસરનો ખાનગી ઇતિહાસ વંચાતો.
(10) વીસમી સદીનો કારકુન કે પોસ્ટમાસ્તર ક્યારે ગોલ્ડસ્મિથના ‘વિલેજ સ્કૂલમાસ્તર’ જેવો લાગે છે?
ઉત્તર : જ્યારે કપાળ પર, મોં પર કે આંખમાં ક્યાંય તેજ ન હોય ત્યારે વીસમી સદીનો કારકુન કે પોસ્ટમાસ્તર ગોલ્ડસ્મિથના ‘વિલેજ સ્કૂલમાસ્તર' જેવો લાગે છે.
(11) અલી ડોસાએ શુન્ય આકાશ તરફ આંગળી ચીંધીને કર્મચારી લક્ષ્મીદાસને શું કહ્યું?
ઉત્તર ઃ અલી ડોસાએ શૂન્ય આકાશ તરફ આંગળી ચીંધીને કર્મચારી લક્ષ્મીદાસને કહ્યું, ‘‘ઉપર અલ્લા છે તેની સાક્ષીમાં તમને પૈસા આપું છું. મરિયમનો કાગળ આવે તો મારી કબરે પહોંચાડવા
(12) લેખકના મતે અરધું જગત ક્યારે શાંત બની શકે? ઉત્તર : લેખકના મતે મનુષ્ય પોતાની દૃષ્ટિથી જોવાને બદલે બીજાની દૃષ્ટિથી જુએ તો અરધું જગત શાંત બની શકે.
* (13) લક્ષ્મીદાસ અને પોસ્ટમાસ્તરે મરિયમના પત્રનું શું કર્યું? ઉત્તર : લક્ષ્મીદાસ અને પોસ્ટમાસ્તરે મરિયમનો પત્ર એલી ડોસાની કબર પર મૂક્યો.
પ્રશ્ન 4. નીચેના દરેક પ્રશ્ન માટે આપેલા વિકલ્પોમાંથી યોગ્ય વિકલ્પ પસંદ કરી ઉત્તર લખો :
1. ‘પોસ્ટઑફિસ’ પાઠનો સાહિત્યપ્રકાર જણાવો
. A. નવલકથા-ખંડ C. નિબંધ B. નવલિકા(ટૂંકી વાર્તા) D. ચરિત્ર
2. ‘પોસ્ટઑફિસ’ વાર્તાના કેન્દ્રમાં રહેલા પાત્રનું નામ જણાવો. A. પોસ્ટમાસ્તર B. મરિયમ C. કારકૂન D. અલી ડોસો
3. ‘પોસ્ટઑફિસ’ વાર્તાના લેખકનું નામ દર્શાવો.
A. ગૌરીશંકર ગોવર્ધનરામ જોશી
B. ગોવર્ધનરામ ગૌરીશંકર જોષી
C. ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી
D. ગોવર્ધનશંકર ગૌરીરામ જોષી
4. અલી ડોસાની પુત્રીનું નામ જણાવો.
A. સલમા B. મરિયમ C. શરીફા D. ફાતમા
5. ગૌરીશંકર જોશીનું ઉપનામ દર્શાવો.
A. સ્નેહરશ્મિ B. બાદરાયણ C. ધૂમકેતુ D. વાસુકિ
ઉત્તર : 1. નવલિકા (ટૂંકી વાર્તા) ગોવર્ધનરામ જોષી
2. અલી ડોસો 3. ગૌરીશંકર 4. મરિયમ 5. ધૂમકેતુ
વ્યાકરણ
1. કૌસમાં દર્શાવ્યા મુજબ વાક્યરૂપાંતર કરો ઃઃ
( 1 ) કારકુને આ શબ્દો પોસ્ટમાસ્તરને કહ્યા.
(કર્મણિવાક્ય બનાવો.)
( 2 ) અલી હૈયાફાટ રહ્યો. (ભાવેવાક્ય બનાવો.)
( 3 ) પોસ્ટમાસ્તરથી ઉતાવળે વાત વાળી લેવાઈ. (કર્તરિવાક્ય બનાવો.)
( 4 ) પોસ્ટમૅન હજી આવ્યા ન હતા. (ભાવેવાક્ય બનાવો.)
( 5 ) ત્યાં તો ડોસો પોતાના સ્થાન પર બેસી ગયો. (કર્મણિવાક્ય બનાવો.)
ઉત્તર : ( 1 ) કારકુનથી આ શબ્દો પોસ્ટમાસ્તરને કહેવાયા.
( 2 ) અલીથી હૈયાફાટ રડાયું. ( ૩ ) પોસ્ટમાસ્તરે ઉતાવળે વાત વાળી લીધી. ( 4 ) પોસ્ટમૅનથી હજી અવાયું નહોતું.
( 5 ) ત્યાં તો ડોસાથી પોતાના સ્થાન પર બેસી જવાયું.
2. કૌંસમાં દર્શાવ્યા મુજબ વાક્યપરિવર્તન કરો ઃ
( 1 ) અલી ધીમે પગલે બહાર નીકળ્યો.
( પ્રશ્નાર્થ વાક્યમાં ફેરવો )
( 2 ) માસ્તરસાહેબ, મારી મરિયમનો કાગળ છે ? (આજ્ઞાર્થ વાક્યમાં ફેરવો.)
(3) હું પોતે જ તેને વર આપું. (વિધ્યર્થ વાક્ય બનાવો.)
( 4 ) અહીં કોઈ તમારી મરિયમનું નામ નોંધી રાખ્યું છે? (વિધાનવાક્ય બનાવો.)
( 5 ) મનુષ્ય પોતાની દષ્ટિ છોડી બીજાની દૃષ્ટિથી જુએ તો અરવું જગત શાંત થઈ જાય,
(ક્રિયાત્તિપત્યર્થ વાક્ય બનાવો.)
ઉત્તર ( 1 ) અલી કેવી રીતે બહાર નીકળ્યો ?
( 2 ) માસ્તરસાહેબ, મારી મરિયમનો કાગળ આપો,
(3) મારે જાતે જ તેને વર આપવું છે.
( 4 ) અહીં તમારી મરિયમનું નામ નોંધી રાખ્યું છે.
( 5 ) મનુષ્ય પોતાની દષ્ટિ છોડી બીજાની દૃષ્ટિથી જોત તો અરધું જગત શાંત થઈ જાત.
૩.નીચેનાં વાક્યોમાં પ્રત્યયો ખોટા વપરાયા હોય તો સુધારીને લખો :
( 1 ) સડકના એક બાજુ ઝાડોની હાર હતી. ( 2 ) કુદરતમ સ્નેહની સૃષ્ટિ અને વિરહના આંસુ છે. ( 3 ) પાસેના કોલસાની સગડીથી મધુર તાપ આવવા લાગ્યો. ( 4 ) હજી મરિયમની કાગળ ત્યાં બારણામાં પડી હતી. ( 5 ) લોકો મીઠી નિદ્રાથી ધોરતા હતા.
ઉત્તર : ( 1 ) સડકની એક બાજુ ઝાડોની હાર હતી. ( 2 ) કુદરતમાં સ્નેહની સૃષ્ટિ અને વિરહનાં આંસુ છે. ( 3 ) પાસેની કોલસાની સગડીમાંથી મધુર તાપ આવવા લાગ્યો. ( 4 ) હજી મરિયમનો કાગળ ત્યાં બારણામાં પડ્યો હતો. ( 5 ) લોકો મીઠી નિદ્રામાં ઘોરતા હતા.
નીચેના શબ્દોના અર્થભેદ
( 1 ) તેજ – તે જ
( 2 ) સાંજ – સાજ ( 4 ) ગાંડું – ગાડું
( 3 ) પહેલા – પહેલાં
( 5 ) અલી – અલિ (
6 ) ચિતા – ચિંતા
( 7 ) ઊછળવું – ઉછરવું
( 8 ) દોશી – દોષી
( 1 ) તેજ – પ્રકાશ / તે જ – તે સિવાય કોઈ નહિ
( 2 ) સાંજ – સંધ્યા | સાજ – ઉપયોગી સરસામાન
( 3 ) પહેલા – પ્રથમ પહેલાં – પૂર્વે
( 4 ) ગાંડું – અણસમજું, નાદાન / ગાડું – એક વાહન
( 5 ) અલી – ઇસ્લામના એક ખલીફ / અલિ – ભમરો
( 6 ) ચિતા – ચેહ ચિંતા – ફિકર /
( 7 ) ઊછળવું – છલાંગ મારવી /
ઉછરવું – પાલનપોષણથી મોટા થવું
( 8 ) દોશી – કાપડ વેચનારો | દોષી – અપરાધી
6. નીચે આપેલા શબ્દોના અર્થ આપો :
( 1 ) શીમણી
( 2 ) નિષ્ઠુર
( 3 ) ધૈર્ય ( 4 ) ગીની
( 5 ) દિઙમુઢ
( 6 ) અસંબદ્ધ
ઉત્તર : ( 1 ) કાળી ( 2 ) કઠોર ( 3 ) ધીરજ ( 4 ) સોનાનો સિક્કો
( 5 ) ચકિત ( 6 ) અનુચિત
7.
નીચેના શબ્દોના વિરુદ્ધાર્થી શબ્દો લખો :
( 1 ) મધુર ( 2 ) ઓછું
( 3 ) ખાનગી
( 4 ) નિષ્ઠુર
( 7 ) ઉપયોગી ( 8 ) સ્નેહ
( 5 ) સુવિચાર ( 6 ) છેલ્લું
(9) આશા (10) તીક્ષ્ણ
ઉત્તર : ( 1 ) મધુર x કડવું
( 2 ) ઓછું × વધારે
(૩) ખાનગી × જાહેર
( 4 ) નિષ્ઠુર X દયાળુ
( 5 ) સુવિચાર X કુવિચાર
( 6 ) છેલ્લું × પહેલું
( 7 ) ઉપયોગી x નિરુપયોગી
(8) સ્નેહ X નફરત
(9) આશા x નિરાશા
(10) તીક્ષ્ણ × બુઠ્ઠું
8. નીચે આપેલા શબ્દો માટે યોગ્ય શબ્દસમૂહ લખો :
( 1 ) પડથાર – વિસામો લેવા માટેની જગ્યા
( 2 ) કાસડા / રાંપડા – એક પ્રકારનું ઘાસ
(3) જીવનસંધ્યા – મનુષ્યના જીવનની વૃદ્ધાવસ્થા
( 4 ) કારભારી – કારભાર કરનારો
( 5 ) સહસ્રનામાવલિ – હજાર નામોની યાદી કે નોંધ
-
( 6 ) કૌતુકબુદ્ધિ – કુતૂહલ જાગ્રત કરે એવી બુદ્ધિ
( 7 ) ગીની (ગિની) – સોનાનો એક (બ્રિટિશ) સિક્કો
( 8 ) રોજનીશી – દરરોજના કામની નોંધપોથી, (અહીં) રોજનો
ક્રમ
9. નીચેના તળપદા શબ્દોનાં શિષ્ટ રૂપ આપો :
( 1 ) ઠેઠ
( 2 ) ખો ( 3 ) થોક ( 4 ) ઠાલું ( 5 ) કીધો નાં
( 6 ) સૈકો
(9) થાન (10) દાબડી
( 7 ) કે દી ( 8 ) ડાંગ
(12) પડથાળ
(11) બજે
ઉત્તર : ( 1 ) છેવટનું
( 2 ) બખોલ
( ૩ ) થપ્પો
( 4 ) ખાલી
( 5 ) કહ્યો ને
( 6 ) સો વર્ષ
(7) ક્યારે
( 8 ) લાકડી
(9) સ્થાન
(10) નાની ડબ્બી
(11) કલાકે
(12) પગથાર
10. નીચેના શબ્દોની જોડણી સુધારીને ફરી લખો :
( 1 ) શ્રધ્ધા ( 2 ) વ્યાવહારીક (3) સૃષ્ટિ ( 4 ) સહાનૂભુતિ
( 5 ) ઇસ્ટિ ( 6 ) પશ્ચાતાપ ( 7) પોષ્ટઓફીસ ( 8 ) નિષ્ઠુર
(10) વ્રુધ્ધ
( 9 ) બુધ્ધિ
ઉત્તર : ( 1 ) શ્રદ્ધા
( 2 ) વ્યાવહારિક ( 3 ) સૃષ્ટિ ( 4 ) સહાનુભૂતિ
( 5 ) દૃષ્ટિ
( 6 ) પશ્ચાત્તાપ ( 7 ) પોસ્ટઑફિસ ( 8 ) નિષ્ઠુર
(10) વૃદ્ધ
( 9 ) બુદ્ધિ
13
નીચેનાં વાક્યોમાં વિરામચિહનોનો ઉપયોગ કરી, વાક્ય કરી
લખો :
( 1 ) હૈં કે દી લક્ષ્મીદાસ
ઉત્તર : 'હૈ? કે દી? લક્ષ્મીદાસ !'
( 2 )
આ ઉપર શું દેખાય છે. અલીએ શૂન્ય આકાશ સામે
આંગળી ચીંધી
ઉત્તર : ‘આ ઉપર શું દેખાય છે?' અલીએ શૂન્ય આકાશ સામે
આંગળી ચીંધી.
(૩) સાચું કહું છું આજ હવે છેલ્લો દિવસ છે અરેરે છેલ્લો
મરિયમ ન મળી કાગળે ન મળ્યો અલીની અખંતિ ઘેન
હતું.
ઉત્તર : ‘સાચું કહું છું. આજ હવે છેલ્લો દિવસ છે ! અરે
છેલ્લો | મરિયમ ન મળી - કાગળે ન મળ્યો,' અલીની
આંખમાં ઘેન હતું.
12. નીચેના રૂઢિપ્રયોગોના અર્થ આપી, વાક્યમાં પ્રયોગ કરો ઃ
( 1 ) આકુળવ્યાકુળ થઈ જવું – ખૂબ ગભરાઈ જવું
વાક્ય : અચાનક ઊંઘમાંથી જાગી ગયેલી રોહિતા બાળકને
ઘોડિયામાં ન જોતાં આકુળવ્યાકુળ થઈ ગઈ.
( 2 ) હૈયાફાટ રડવું – ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડવું, પુષ્કળ રડવું
વાક્ય : સેલ્ફી લેવા જતાં દિરયામાં દીકરો ડૂબી ગયાના સમાચાર
સાંભળી માતા હૈયાફાટ રડી પડી.
( 3 ) મગજ ચસકી જવું – ગાંડા થઈ જવું
વાક્ય : શૅરબજારમાં પૈસા ડૂબી જવાથી પુષ્કરભાઈને એટલો
આઘાત લાગ્યો કે તેમનું મગજ ચસકી ગયું.
( 4 ) થાનકમાં દોષ કરવો – દેવ-સ્થાનમાં પાપકર્મ કે દુષ્કર્મ
કરવાં
વાક્ય : થાનકમાં દોષ કરે એને એનાં ફળ ભોગવવાં પડે છે.
( 5 ) જીવનસંધ્યાનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નો હોવાં – વૃદ્ધાવસ્થાની ચોખ્ખી
અસર દેખાવી
વાક્ય : માના ચહેરા પર જીવનસંધ્યાનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નો હતાં.
( 6 ) ખપ આવવું – કામમાં આવવું
વાક્ય : યુવાનીમાં બચત કરી હોય તો એ વૃદ્ધાવસ્થામાં ખપમાં
આવે.
( 7 ) ધૈર્યનો અંત આવવો – ધીરજ ખૂટી જવી
વાક્ય : સાસુનાં સતત મેણાંટોણાં સાંભળીને પુનિતાના ધૈર્યનો
અંત આવ્યો.
( 8 ) આંખ ફાટી જવી – ચોંકી જવું, અવાચક બની જોઈ રહેવું
વાક્ય : અમીત પરથી ટ્રક ફરી વળતાં તેનું લોહીલુહાણ શરીર
જોઈને સુનિલની આંખ ફાટી ગઈ.
( 9 ) દિગ્મૂઢ બની જવું–નવાઈ પામવું, સ્તબ્ધ થવું વાક્ય : રેઇનબો સરકસમાં અવનવા ખેલ જોઈ બાળકો દિગ્મૂઢ બની ગયાં.
(10) મન ભ્રમમાં પડવું – મનમાં શંકા થવી
વાક્ય : પાખંડી બાવાઓની ચાલચલગત જાણીને માણસનું મન ભ્રમમાં પડી જાય છે.
(11) વાત વાળી લેવી – વાતનો વિષય બદલી નાખવો
વાક્ય : પડોશી ઝઘડો કરશે એમ જાણીને માએ વાત વાળી લીધી.
(12) કર્યાં ભોગવવાં – કરેલાં કર્મોનું ફળ ભોગવવું
વાક્ય : આખી જિંદગી ખોટાં કામ કરીને ખૂબ કમાયા, પણ હવે કર્યાં ભોગવવાં પડે છે.
(13) સ્થિર કાન કરીને બેસવું – એકાગ્રતાથી બેસવું
વાક્ય : ગણિતના શિક્ષક ભણાવતા હતા ત્યારે વર્ગમાં સૌ સ્થિર
કાન કરીને બેઠા હતા.
(14) નસેનસમાં ઊતરી જવું – જીવનમાં વણાઈ જવું
વાક્ય : કરકસર .અને સાદગીના દાદાના ગુણો, પૌત્ર આશિષની
નસેનસમાં ઊતરી ગયા હતા
(15) તપી જવું – ગુસ્સે થઈ જવું
વાક્ય : સંતપુરુષો નાની એવી ક્ષુલ્લક વાતોમાં તપી જતા નથી.
13. નીચેનાં વાક્યોમાંથી સંયોજક શોધીને લખો :
( 1 ) જ્યાં બાગનો છેડો હતો ત્યાં છેલ્લામાં છેલ્લી ઢબનું એક રોનકદાર મકાન હતું ને તેની બંધ બારી તથા બારણામાંથી દીવાનો ઉજાશ બહાર પડતો હતો.
( 2 ) ‘વખત છે ને કાગળ આવે, ને હું ન હોઉં તો તમને ખપ આવે !’
( 3 ) પછી અલી આવ્યો પણ તે દિવસે એ હાંફતો હતો ને ચિહ્ન હતાં.
એના ચહેરા પર જીવનસંધ્યાનાં સ્પષ્ટ
( ( 4 ) લક્ષ્મીદાસ તે જ માણસ હતો કે જેને અલીએ છેલ્લી ઘડીએ પૈસા આપ્યા હતા.
( 5 ) અમને એકદમ સાંભર્યું કે આ પેલા ડોસાનું કવર અને કદાચ એની દીકરી મરિયમનું.
ઉત્તર : ( 1 ) જ્યાં-ત્યાં, ને (અને), તથા ( 2 ) ને (અને), ને (અને), (જો) તો (૩) પણ, ને (અને) ( 4 ) કે જેને (5) કે, અને
14. નીચેનાં વાક્યોમાં કઈ વિભક્તિ વપરાઈ છે તે જણાવો
( 1 ) શિકારનો રસ એની નસેનસમાં ઊતરી ગયો હતો. ( 2 ) અંદરથી અવાજ પર અવાજ આવવા લાગ્યા. ( 3 ) અમદાવાદમાં મેં એક વખત એક ગાંડો જોયો હતો. (4) સાહેબ! આ એક ગાંડો ડોસો છે. ( 5 ) પોસ્ટમાસ્તરની આંખ ફાટી ગઈ!
ઉત્તર : ( 1 ) શિકારનો રસ – ષષ્ઠી વિભક્તિ (સંબંધ) ( 2 ) અંદરથી – પંચમી વિભક્તિ (અપાદાન) ( 3 ) અમદાવાદમાં – સપ્તમી વિભક્તિ (અધિકરણ) ( 4 ) સાહેબ! – અષ્ટમી વિભક્તિ (સંબોધન) ( 5 ) પોસ્ટમાસ્તરની – ષષ્ઠી વિભક્તિ (સંબંધ)
સ્વાધ્યાય
No comments:
Post a Comment